سفال به مثابه هستی - گردشگران شاد

به گزارش گردشگران شاد، خبرگزاری کتاب ایران در خراسان رضوی - مجتبی تجلی: مایستر اکهارت فیلسوف آلمانی می گوید: سرشت عشق، انسان را به چیزهایی که او دوست دارد تبدیل می نماید. او متاثر یا همگام با اندیشه ابن عربی معتقد است که خلقت، ناشی از عشق و حاصل فشاری درونی است و مانند نوعی فوران دیده می گردد.

این سخنان را عمدا سرشروع نوشتار در خصوص سفالگری می گویم؛ پدیده ای که در پندار آدمی میان حرفه و هنر در نوسان است و به آن خواهم پرداخت که چگونه با تراویدن اشتیاق، سفال با خالق آن به وحدت و یگانگی هنری می رسند.

پرده برداری از این دست ساخته انسان، از منظری هستی شناسانه ضروری به نظر می رسد، چرا که سفال و سفالگری در حیات ادبی - فلسفی آدمی، تا کنون با پررنگی ایفای نقش نموده اند؛ نشان به آن نشان که در چند رباعی معروف، خیام، کارگاه سفاگری را به مثابه دنیا - هستی و منشا سوال اساسی وجود چیست؟ و بودن کدام است؟ می نمایاند.

کوزه به عنوان نماد این حرفه - هنر خود نقشی اساسی و محوری در بنیان شاعرانگیِ حکمت مند او دارد. اما واقعا سفال چیست؟ چه نقشی در زندگی انسان داشته و از کی و چگونه آفریده شده است؟

سفالینه که محصول کار سفالگر است، مواد اولیه ای را برای ظهور یافتن می طلبد؛ آب، خاک، آتش و اندیشه انسانی چهار عنصری هستند که با ظهور زندگی اجتماعی انسان، توانایی گرد هم آمدن را یافته اند، پس دور از انتظار نیست که قدمتی درخور را با خود به همراه داشته باشد، قدمتی که به اندازه هشت تا 10 هزار سال برای این دست ساز انسان شناسایی شده است.

مثل هر دست آفریده انسان، سفالینه، محصول کنش هستی شناسانه آدمی است. اولین دسترسی به سفال آنچنان که از کاوش های باستان شناسی برمی آید، نتیجه یک اتفاق بوده است. جمع و خشک شدن خرده های گل در ته سبدهای بافته شده از شاخ و برگ درختان برای اول بار انسان را به این صرافت انداخت که می تواند از این محصول برای نگهداری مایعات و یا از آن قبیل، استفاده کرد.

از آنجا که توان اندیشیدن و توان فراوری دو روی یک سکه اند، این مشاهده شروع یک آفرینش گشت؛ آفریدنی که طی آن آدمی با نور اندیشه و با برهم زدن نظم حاکم بر طبیعت و مواد اولیه موجود در آن، محصولی به زندگی خویش وارد کرد که به واسطه آن، علاوه بر بهترساختن زندگی، به قول هگل خویش و دنیا را بهپیشروی خود آورد.

طبیعتا این اتفاق باید در مظهر و صندلی تمدن های اولیه وقوع و تکامل یافته باشد. هر چند سفالینه های با قدمت هزاران ساله در نقاط مختلف دنیا، مشاهده و آنالیز شده است اما، بسیاری صندلی پیدایش آن را تمدن ایران زمین می دانند.

در سفال یافت شده در مناطق مختلف ایران، آثار و علائم استفاده از چرخ های سفالگری ابتدایی دیده شده و در سفالینه های روزگار ماد ها برای اولین بار لعاب رنگ و روی خود را نشان می دهد. ارتقا کیفیت این دست ساخته در طی زمان و حرکت آن در جهت رفتن از یک ابزار به سوی هنر بحثی جداگانه است. در نگاه فلسفی، ماده خام طبیعی در جهت دست ورزی و تبدیل به یک تودستی می تواند در همان حد باقی مانده و یا با فرارفتن به اثری هنری تبدیل شود.

با نگاهی جامع می بینیم که سفالینه با ماهیت خاص خود، سودای فزونی دارد، فراتر می رود و تبدیل به یک هنر - ابزار می شود. شمایل بخشی، پردازش و شکل دهی به گِل یک جنبه هنری سفالگری است. اما هنگامی که پای نقش و نگار چفت و بست شده در روی آن به میان می آید، وجه غالب تر هنری آن شاخص می شود. به ویژه آنکه بسیاری از نقش های درج شده، اسطوره مندانه، آئینی، فرهنگی و حتی مذهبی است.

در سفال های اولیه به دست آمده، نقوش گیاهان و جانداران وحشی غالب است. با کشش جامعه و تمدن انسان به سوی اندیشه و آگاهی، طرح های عینی جای خود را به دغدغه های انسانی و طرح های انتزاعی منبعث از آن داده اند. بدین قرار است که نقش ماهی با سری رو به پایین که نشان اسطوره آفریده شده اورمزد برای مشاخصه با وزغِ شر است هنوز هم به کرات در ظروف سفالی دیده می شود. نقش هایی مانند خورشید، ماهی، پروانه، گل و مرغ، بته جقه و محرمات که امروزه متکثرانه به سفال ها زینت می دهند، اجازه طبقه بندی سفالگری را در دسته صنعتگری صرف از ما می گیرند.

توان بالای سفالینه برای رقابت با مشابهات مدرن، مثل ظروف شیشه ای که آسان تر هم ساخته می شوند، نشانه ای ارزشمند برای ارجحیت و والایی آن است. در گشت و گذار در یک کارگاه سفالگری به آسانی می بینیم که هنرمند و گل، به واسطه هنر با هم در آمیخته شده و همدیگر را بروز و موجودیت داده و با هم یگانه می شوند. این تعامل و کنش هنری که با نگاه فلسفه ورزانه به آن، نمود بهتری می یابد در نماد سفال، یعنی کوزه، به اوج تجلی می رسد.

کوزه در ذات هنری خود میتواند شکل ها، طرح ها و ابعادی مختلف بگیرد. اما در ساحت وجودی، مظهر تراویدن، فرونشاندن عطش، بخشش و عطا کردن است. در واقع آنچه آن را به شخصیتی خاص در کاربری می رساند، نه فقط جداره نگهدارنده آن، که فضای خالی میان آن است.

با آن فضاست که کوزه توانایی گنجانیدن و نگهداری و سپس بازبخشی پیدا می نماید، با این نگاه، کوزه چهارگانه قدسیان آسمانی که نماد بخشیدن اند، آدمیان که بازآفریننده آنند، زمین که از خاک آن سرشته شده است و آسمان که فضای خالی و ظرفیتش را مدیون اوست، گرد هم می آورد و نماد چیزی فراتر از یک ابزار ساده می شود.

بوی گِلین کوزه در کارگاه، ذوق را سرشار می نماید واحساس همزادی و همجنسی به آدمی می بخشد. تا آنجا که بیننده حتی عاشقیت خویش را در آن می یابد و دسته آن، همچون دستی بر گردن یار بازنمود می شود. به این قرار چیزی به پهنای هستی در ساده ترین وجه پی درپی و متکثر در حال ظهور و بروز است و ساخته می شود.

خوشبختانه اکنون در چند نقطه ایران، صنعت - هنر سفالگری هنوز زنده و پویاست. آنچه در این کوتاه نوشت آوردم، محصول سرزدن و تعمقی است که چند روز قبل در کارگاه های سفالگری روستای مند گناباد داشتم؛ یکی از معدود نقاطی که هنوزسفال با ویژگی و طرح و آذین های منحصر به فرد این منطقه با قدمتی چند هزار ساله و هویتی تعیین، زنده مانده و فراوری می شود، هر چند امروزه با توسعه زندگی مدرن بیش از هر زمانی احتیاج به توجه و حمایت مردم به عنوان وارثان اصلی آن و مسئولین دارد.